Şehirlerin yeşil dönüşümünde 1970’lerin çevreci hareketlerinden farklı olarak yeni nesil planlama yaklaşımları ortaya çıktı.

Bu yazıda gerek Avrupa Birliği’nin gerek uluslararası finans kurumları tarafından başlatılan yeni nesil planlama yaklaşımlarını inceleyeceğiz.

Türkiye’de de başlayan bu yeni nesil şehir planlarından sırasıyla ulaşım konusunda “Sürdürülebilir Ulaşım Planları”, iklim değişikliği konusunda kentsel “İklim Değişikliği Eylem Planları”, enerji konusunda “Sürdürülebilir Enerji ve İklim Eylem Planları”, bütünleşik bir yaklaşım olarak ise “Yeşil Şehir Eylem Planları”na kısaca değineceğiz.

Plansız yapılaşma, plansız ekonomi… Acaba gerçekten öyle mi? Türkiye dünyada en çok türde ve ölçekte plan yapan ülkelerden biri. Etrafımızda gördüğümüz her gelişmenin yasalar ve mevzuatın bir parçası olarak plana dayanması gerekiyor. Teknik açıdan ise politika, program, plan, proje ancak tutarlı ve birbiri ile bağlantılı olduğu surece anlam taşımakta.

Kâğıt üzerindeki planları sektörel planlar, mekansal planlar ve kurumsal planlar olarak üç kategoride ele alabiliriz. Sektörel planlara örnek Türkiye Turizm Stratejisi, Akıllı Şehir Eylem Planı gibi ülke ölçeğinde olabildiği gibi İstanbul Sanayi Stratejisi gibi metropol ölçeğinde de olabiliyor. Çevre Düzeni Planı bir mekansal plan olmak ile birlikte sektörel bazlı çalışmaları koordine ediyor. Ancak bu tür planın imar planları ile olan bağlantısı hem de diğer yatırımcı belediye ve merkezi yönetim kuruluşlarının planları ile olan bağlantısı sorun.

Belediyelerin stratejik planları ise o belediyenin 5 yıllık yatırımlarının yer aldığı kurumsal planlara bir örnek. Etki açısından bakıldığında sektörel, kurumsal ve mekansal planların birbiri ile bağlantıları var. Ancak gerçek dünyada bu bağlantılar ne derecede etkin ve etkili bir sistematikte ele alınıyor? Yeni ve güncel planlama metodolojileri, tutum ve davranış değişikliğini toplumsal olarak sağlayabilecek mi?

Sürdürülebilir kentsel mobilite planları

Uzun yıllalardır ulaşım planlaması ile şehir planlaması daha teknik boyutlarda hesaplamalara dayanan ve ağırlıklı olarak motorlu araçları kentsel ulaşımın merkezine alan bir planlama metodolojisi ile yapılageliyor. Halen devam eden Ulaşım Ana Planı olarak Büyükşehir Kanunu’nda yer alan bu yaklaşım, şehrin gelecek arazi kullanım planlamasının ana nüfus ve alan kullanım parametrelerini hesaba katarak geleceğin ulaşım ağını (şebekesi) matematiksel bir model öngören bir yöntem.

AB’de ortaya çıkan ve araçtan çok insanı merkeze alan, daha katılımcı, sürdürülebilir bir ulaşım planlaması metodolojisi olan Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Planı (Sustainable Urban Mobility Plan), kentsel alanlarda sürdürülebilir ulaşımı ve hareketliliği teşvik etmek için tasarlanmış bir stratejik planlama çerçevesi. Trafik sıkışıklığı, hava kirliliği ve ulaşım seçeneklerine sınırlı erişim gibi çeşitli ulaşım sorunlarını ele alarak bölge sakinlerinin genel yaşam kalitesini iyileştirmeyi amaçlıyor. Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Planının temel özellikleri ve hedefleri genellikle şunları içerir:

1. Çok Modlu Taşımacılık: Tek kişilik araçlara bağımlılığı azaltmak için yürüme, bisiklete binme, toplu taşıma ve araba paylaşımı dahil olmak üzere çeşitli ulaşım modlarını teşvik eder.
2. Sera Gazı Emisyonlarının Azaltılması: Elektrikli araçlar ve toplu taşıma gibi daha temiz ve daha verimli ulaşım türlerinin kullanımını teşvik ederek ulaşımdan kaynaklanan emisyonların azaltılmasına odaklanıyorlar.
3. Erişilebilirliğin Artırılması: Altyapı ve ulaşım seçeneklerini iyileştirerek kentsel alanları engelliler de dahil olmak üzere tüm sakinler için daha erişilebilir hale getirmeyi amaçlamaktadır.
4. Trafik Yönetimi: Trafikle ilgili sorunları azaltmak için özel otobüs şeritleri, bisiklet şeritleri ve tıkanıklık fiyatlandırması gibi önlemler yoluyla trafik akışını ve sıkışıklığını yönetmek.
5. Sürdürülebilir Arazi Kullanımının Teşvik Edilmesi: Daha yürünebilir ve kompakt kentsel ortamlar yaratmak için ulaşım planlamasını arazi kullanım planlamasıyla entegre etmek, uzun yolculuk ihtiyacını azaltmak.
6. Halkın Katılımı: Planın bölge sakinlerinin ihtiyaç ve tercihleriyle uyumlu olmasını sağlamak için toplumun ve paydaşların planlama sürecine dahil edilmesi.
7. Güvenlik: Yayalar ve bisikletliler de dahil olmak üzere tüm yol kullanıcıları için yol güvenliğinin artırılması.
8. Ekonomik Sürdürülebilirlik: İstihdam yaratma ve pazarlara erişimin iyileştirilmesi gibi ulaşım kararlarının ekonomik etkilerinin dikkate alınması.

Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Planları, genellikle yerel yönetimler tarafından, genellikle bölgesel veya ulusal otoritelerle işbirliği içinde geliştirilir ve uzun vadeli ulaşım ve hareketlilik stratejileri için bir plan görevi görür. Amaç, çevre dostu ve sosyal açıdan kapsayıcı ulaşım seçeneklerini teşvik ederek daha sürdürülebilir, verimli ve yaşanabilir kentsel ortamlar yaratmaktır. Türkiye de ilk defa 2019 yılından itibaren ve sonrasındaki Kovid-19 sürecinde İstanbul için hazırlanmaya başlayan Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Planlama çalışmaları, şu an AB’nin mali desteği ile hem ülke ölçeğinde hem de büyük şehirlerde devam ediyor.

İklim değişikliği eylem planları

İklim Değişikliği Eylem Planı (Climate Change Action Plan), iklim değişikliğinin etkilerini ele almak ve azaltmak için hükümetler, kuruluşlar veya topluluklar tarafından geliştirilen kapsamlı bir stratejidir. Bu planlar, sera gazı emisyonlarını azaltmayı, iklim değişikliğinin etkilerine uyum sağlamayı ve sürdürülebilirliği teşvik etmeyi amaçlayan belirli önlemleri, politikaları ve girişimleri özetliyor. İklim değişikliği eylem planının temel bileşenleri genellikle şunları içerir:

1. Emisyon Azaltma Hedefleri: Genellikle Paris Anlaşması gibi uluslararası anlaşmalara uygun olarak, sera gazı emisyonlarının azaltılmasına yönelik net hedeflerin belirlenmesi.
2. Yenilenebilir Enerjinin Teşviki: Fosil yakıtlara bağımlılığı azaltmak için güneş, rüzgar ve hidroelektrik gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının teşvik edilmesi.
3. Enerji Verimliliği: Ulaşım, bina, sanayi gibi sektörlerde enerji verimliliği sağlayan teknoloji ve uygulamaların hayata geçirilmesi.
4. Yeniden Ağaçlandırma ve Koruma: Atmosferdeki karbondioksiti absorbe etmek için ormanları ve doğal yaşam alanlarını koruma ve yenileme girişimleri.
5. Uyum Stratejileri: Yükselen deniz seviyeleri, aşırı hava olayları ve değişen tarım modelleri gibi iklim değişikliğinin etkilerine hazırlanmak.
6. Kamuoyu Farkındalığı ve Eğitim: Kamuoyunu iklim değişikliği konusunda eğitmek ve sürdürülebilir davranışları teşvik etmek.
7. Politika ve Düzenleme: İklim eylemini destekleyen yasa ve yönetmeliklerin geliştirilmesi ve uygulanması.
8. Uluslararası İşbirliği: Küresel iklim sorunlarını ele almak için diğer ülke ve kuruluşlarla işbirliği yapmak.

İklim değişikliği eylem planları, onları oluşturan kuruluşa bağlı olarak kapsam ve ayrıntı açısından değişiklik göstermektedir. İklim değişikliğiyle mücadele etmek ve bunun çevre ve toplum üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek için yürütülen küresel çabalarda önemli bir araçtır.

Türkiye’de iklim değişikliği eylem planı olan büyükşehirler Gaziantep, İzmir, İstanbul’dur.

Sürdürülebilir enerji ve iklim eylem planları (SECAP)

Sürdürülebilir Enerji ve İklim Eylem Planı (Sustainable Energy Climate Action Plan), yerel yönetimler, belediyeler veya bölgeler tarafından iklim değişikliğini hafifletmeye ve yerel düzeyde sürdürülebilir enerji uygulamalarını teşvik etmeye yönelik taahhütlerini ve eylemlerini özetlemek üzere oluşturulan stratejik bir belgedir. Bu planlar genellikle Avrupa Birliği’nin, şehirleri ve bölgeleri sera gazı emisyonlarını azaltmak ve iklim değişikliğine uyum sağlamak için somut adımlar atmaya teşvik eden Belediye Başkanları Sözleşmesi girişiminin bir parçası olarak geliştiriliyor. Bir Sürdürülebilir Enerji ve İklim Eylem Planı’nın temel bileşenleri genellikle şunları içerir:

1. Sera Gazı Emisyonu Azaltma Hedefleri: Bu planlar sera gazı emisyonlarının belirli bir zaman dilimi içerisinde azaltılmasına yönelik net hedefler belirlemektedir. Bu hedefler genellikle Paris Anlaşması’nda belirtilenler gibi uluslararası iklim hedefleriyle uyumludur.
2. Yenilenebilir Enerji Hedefleri: Yerel yetkililer, enerji karışımlarında rüzgar, güneş ve biyokütle gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını artırmaya yönelik planlarını özetlemektedir. Bu, yenilenebilir enerji kapasitesi için hedeflerin belirlenmesini ve enerji verimli uygulamaların teşvik edilmesini içerebilir.
3. Enerji Verimliliği Önlemleri: Bu planlar binalarda, ulaşımda ve diğer sektörlerde enerji verimliliğinin artırılmasına yönelik ayrıntılı stratejiler içerir. Bu, binaların daha iyi yalıtım için güçlendirilmesi, enerji tasarruflu cihazların teşvik edilmesi ve sürdürülebilir ulaşım seçeneklerinin teşvik edilmesi gibi girişimleri içerebilir.
4. İklim Uyum Planları: Azaltma çabalarına ek olarak, bu planlar sıklıkla iklim değişikliğinin etkilerine uyum sağlamaya yönelik stratejileri de ele almaktadır. Bu, su baskını, sıcak hava dalgaları ve iklimle ilgili diğer zorluklara karşı korunma önlemlerini içerebilir.
5. Katılım ve Paydaş Katılımı: Bu planlar genellikle yerel işletmeler, bölge sakinleri ve sivil toplum kuruluşları dahil olmak üzere çeşitli paydaşlarla topluluk katılımını ve işbirliğini içerir. İklim eylem planlarının başarılı bir şekilde uygulanması için halkın katılımı şarttır.
6. İzleme ve Raporlama: Yerel yönetimler, bu planlardaki belirtilen hedeflere ulaşma yönündeki ilerlemelerini izlemeyi ve raporlamayı taahhüt eder. Düzenli raporlama şeffaflığın ve hesap verebilirliğin sağlanmasına yardımcı olur.
7. Finansman ve Kaynaklar: Önerilen eylem ve stratejilerin uygulanması için gereken mali kaynakların uluslararası, AB, devlet hibelerinden, özel yatırımlardan veya diğer kaynaklardan sağlanmasını içeriyor.

Şehirler ve bölgeler küresel sera gazı emisyonlarının önemli bir kısmından sorumlu olduğundan, bu planların geliştirilmesi ve uygulanması iklim değişikliğinin yerel düzeyde ele alınmasında önemli bir rol oynuyor. Bu planlar, daha geniş ulusal ve uluslararası iklim hedeflerine katkıda bulunurken, daha sürdürülebilir ve dirençli topluluklar yaratmayı amaçlıyor.

Yeşil şehir eylem planları

Yeşil Şehir Eylem Planı (Green City Action Plan), genellikle bir şehrin çevresel sürdürülebilirliği sağlamaya ve ekolojik ayak izini azaltmaya yönelik girişimlerini ve stratejilerini kapsayan stratejik bir belge veya çerçeveyi ifade eder. Bu planlar şehirleri daha çevre dostu, yaşanabilir ve iklim değişikliği ve kirlilik gibi çevresel zorluklara karşı dayanıklı hale getirmek için tasarlanır.

Yeşil Şehir Eylem Planı, su ve atık su hizmetleri, katı atık yönetimi, enerji, yerel sanayi gelişimi, binaların dayanıklılığı ve enerji verimliliğinin yanı sıra ulaşım gibi alanların iyileştirilmesine yönelik önlemleri içeriyor. Belirli ayrıntılar bir şehirden diğerine farklılık gösterse de tipik bir GCAP aşağıdaki bileşenleri içerebilir:

1. Çevresel Hedefler: Sera gazı emisyonlarının azaltılması, su kaynaklarının korunması, yeşil alanların korunması gibi sürdürülebilirlik ve çevrenin korunmasına ilişkin net amaç ve hedeflerin tanımlanması.
2. Altyapı ve Teknoloji: Enerji tasarruflu binalar, toplu taşıma sistemleri ve yenilenebilir enerji kaynakları gibi çevre dostu teknolojilerin ve altyapı iyileştirmelerinin belirlenmesi ve uygulanması.
3. Atık Yönetimi: Atık oluşumunun azaltılmasına, geri dönüşümün ve kompostlaştırmanın teşvik edilmesine ve atık azaltma programlarının uygulanmasına yönelik stratejiler.
4. Yeşil Alanlar: Hava kalitesini artırmak, rekreasyon alanları sağlamak ve biyolojik çeşitliliği teşvik etmek amacıyla parklar, yeşil kuşaklar ve kent ormanlarının oluşturulması ve sürdürülmesine yönelik planlar.
5. Ulaşım: Trafik sıkışıklığını ve emisyonları azaltmak için bisiklet, yürüyüş ve toplu taşıma gibi sürdürülebilir ulaşım seçeneklerinin teşvik edilmesi.
6. Kentsel Planlama: Karma kullanımlı gelişme, toplu taşımaya yönelik tasarım ve yeşil bina uygulamalarını teşvik eden imar düzenlemeleri gibi sürdürülebilir kentsel planlama ilkelerinin dahil edilmesi.
7. Toplumsal Katılım: Çevre dostu girişimlerin geliştirilmesi ve uygulanmasına konut sakinlerinin, işletmelerin ve diğer paydaşların dahil edilmesi.
8. İzleme ve Raporlama: İlerlemeyi izlemek, girişimlerin etkinliğini ölçmek ve çevresel performansı kamuoyuna raporlamak için mekanizmalar oluşturmak.
9. Finansman ve Finansman: Yeşil girişimlerin uygulanmasını desteklemek için finansman kaynaklarının, bağışların ve ortaklıkların belirlenmesi.

Yeşil Şehir Eylem Planları, çevresel zorlukları ele almayı, sakinlerinin yaşam kalitesini iyileştirmeyi ve iklim değişikliğiyle mücadeleye yönelik küresel çabalara katkıda bulunmayı amaçlayan şehirler için önemli bir araçtır. Bu planlar sürdürülebilir kalkınmaya ve kentsel bağlamda doğal kaynakların sorumlu yönetimine olan bağlılığı yansıtıyor. Bu planların belirli ayrıntılarının şehrin kendine özgü koşullarına, hedeflerine ve önceliklerine bağlı olarak büyük ölçüde değişebileceğini unutmamak önemlidir.

Türkiye’de İzmir, Ankara, Gaziantep Yeşil Şehir Eylem Planlarına sahip olup, İstanbul’daki çalışmalar devam etmektedir.