Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Özel Prosedürleri tarafından hazırlanan bir rapora göre, iklim değişikliği dünya genelinde yaşamı, özellikle de insan yaşamını tehdit eden varoluşsal bir sorun olarak kabul edilmekte.
İklim değişikliği, hava kalıpları, ekosistemler ve biyoçeşitlilik üzerinde felaketlere yol açarak tüm insan haklarını, yaşam, gıda, sağlık ve su dahil olmak üzere doğrudan ve dolaylı olarak etkilemektedir. İklim değişikliğinin etkileri aynı zamanda toplumsal ve ekonomik eşitsizlikleri artırmakta, çocuklar, Yerli Halklar ve engelliler de dahil olmak üzere zaten savunmasız durumda bulunan insanları orantısız bir şekilde etkilemekte.
Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Özel Prosedürleri tarafından hazırlanan rapor, iklim değişikliği politikaları, süreçleri ve eylemlerine insan hakları düşüncelerini yerleştirmek için devletlerin ve işletmelerin neler yapması gerektiğini açıklamayı amaçlamakta.
Bağlam
Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri António Guterres, iklim değişikliğinin “basitçe söylemek gerekirse, gezegen üzerindeki çoğu yaşam için, özellikle insan yaşamı için varoluşsal bir tehdit olduğunu” belirtti. İklim değişikliğinin hava kalıpları, ekosistemler ve biyoçeşitlilik üzerinde yıkıcı etkileri bulunmaktadır. Bu etkiler doğrudan ve dolaylı olarak tüm insan haklarını, yaşam, gıda, sağlık ve su dahil olmak üzere etkilemektedir. İklim değişikliğinin etkileri aynı zamanda sosyal ve ekonomik eşitsizlikleri artırmakta, özellikle çocuklar, Yerli Halklar ve engelliler gibi zaten savunmasız durumda bulunan insanları orantısız bir şekilde etkilemektedir.
2015 yılında kabul edilen Paris İklim Anlaşması’na göre, devletler küresel ortalama sıcaklığı ön-sanayi seviyelerinin oldukça altında tutmayı ve 1.5°C üzerinde bir sıcaklık artışını sınırlamayı taahhüt etmişlerdir. Ancak bilimsel kanıtlar, uluslararası İklim Değişikliği Paneli tarafından rapor edildiği gibi, küresel ısınmanın 1.5°C’nin altında kalması ve sera gazı emisyonlarının 2030 yılına kadar %43 azalması gerektiğini göstermektedir. Ayrıca, Birleşmiş Milletler, İklim Değişikliği ve İnsan Hakları konusunda özel bir Raportör atamış ve 2022 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, “temiz, sağlıklı ve sürdürülebilir bir çevreye sahip olma hakkını” bir insan hakkı olarak tanımıştır.
Artan sayıda ulusal ve bölgesel yasa, anlaşma, taahhüt ve mahkeme kararı, devletlerin ve işletmelerin, iklim değişikliği sorunlarını ele almaları ve küresel ısınmayı 1.5 °C’nin altında tutma görevlerini tanıdı. Ancak küresel sera gazı emisyonları artmaya devam etmekte ve iklim değişikliği ile ilgili felaketler milyonlarca insanı etkilemektedir. Bu bilgi notu, insan hakları düşüncelerini iklim değişikliği politikaları, süreçleri ve eylemlerine entegre etmek için devletler ve işletmelerin neler yapmaları gerektiğini açıklamayı amaçlamaktadır.
İklim değişikliği ve rehber ilkeler
Birleşmiş Milletler İş ve İnsan Hakları Rehber İlkeleri, 2011 yılında kabul edildiğinde iklim değişikliğini açıkça belirtmemekte. Ancak Rehber İlkelerin özellikle atıfta bulunduğu iki ana uluslararası insan hakları hukuku enstrümanı, 2011’den beri uluslararası çevre ve iklim hukuku ile uyumlu bir şekilde yorumlamış. Bu gelişmeler, Rehber İlkelerin 12. İlkesi tarafından özellikle verilen insan hakları standartlarından daha fazlasını düşünmesi gerekebileceği şeklindeki 12. İlkenin Açıklaması ile uyumlu.
Bu nedenle, Rehber İlkelerin kabulünden on yıl sonra, ve özellikle yukarıda özetlenen yasal, bilimsel ve siyasi gelişmeler ışığında, devletlerin ve işletmelerin iklim değişikliği ve iklim değişikliğinin insan haklarına etkileri konusunda yükümlülükleri ve sorumlulukları olduğu açıktır. Çalışma Grubu, Rehber İlkelerin iklim değişikliğinin insan haklarına etkileri ile başa çıkmak için devletlere ve işletmelere kullanışlı ve değerli bir rehberlik sağladığını düşünmekte.
Ayrıca, İşletmelerin İnsan Haklarına Saygı İlkeleri 14. İlke tarafından belirtildiği gibi, iş etkinliklerinin insan haklarına etkilerinin ciddiyeti, ölçeği, kapsamı ve düzeltilmez niteliği tarafından değerlendirilecektir, özellikle iklim değişikliği konusunda.
Bu Bilgi Notu, Rehber İlkelerin her bir ilkenin altında yer alan insan haklarına etkileri ile ilgili olarak iklim değişikliği etkilerini diğer insan haklarına bağlayan devletler, işletmeler ve diğer aktörlere nasıl yardımcı olabileceğini açıklamaktadır. Ayrıca, her Rehber İlkenin altında, iklim değişikliği ile ilgili olarak alınabilecek önerilerin bir listesini sunmakta.
Bu “Bilgi Notu”, iklim değişikliği ile ilgili yönergeleri ele almayı amaçlayan büyüyen yönlendirme ve düzenlemeler yelpazesine bir tamamlayıcı olarak dikkate alınmalı düşüncesindeyiz.
İklim değişikliği ve devletlerin insan haklarını koruma görevi
Devletlerin, iş etkinliklerinden kaynaklanan insan hakları etkilerine karşı koruma görevleri, iklim değişikliği ile ilgili öngörülebilir etkileri önlemek için koruma görevini içermektedir.
Bu görevleri yerine getirmek için devletler şunlar gibi önlemler almalıdır:
a. Paris Anlaşması gereği ulusal sera gazı emisyonlarını azaltmak ve iklim değişikliğinin etkilerine uyum sağlamak için Ulusal Belirlenmiş Katkılar (NDC’ler) kabul etmek ve NDC’leri etkili ve adil bir şekilde uygulamak için iç mevzuatı kabul etmek; b. İklim değişikliği ile ilgili insan hakları etkilerini de içerecek şekilde iklim değişikliği ile ilgili ulusal ve uluslararası önlemleri, yardım ve ihracat kalkınma kredilerini hesaba katan iç ve uluslararası önlemleri almak; c. Kendi topraklarında veya yargı alanlarında yerleşik veya faaliyet gösteren tüm işletmeler için iklim değişikliği ile mücadele etmek ve insan haklarını korumak için etkili önlemler almak için tüm işletmelere açık beklentileri belirlemek; d. İşletmelerin, tüm değer zincirini kapsayan, insan hakları ve çevresel etkileri, iklim değişikliği ile ilgili etkiler dahil olmak üzere, tespit etmek ve ele almak için insan hakları ve çevresel ön inceleme yapmalarını gerektiren yasaları çıkarmak; e. İşletmeleri, sera gazı emisyonlarını, bu tanımlamanın bilime dayalı, doğrulanabilir ve uzman görüşlerine dayalı olduğu, tüm operasyonları boyunca açık bir şekilde bildirmeye, böyle emisyonları azaltma önlemlerini ve operasyonları boyunca iklim hedeflerine katkılarını ele almayı içermek üzere, tüm operasyonları boyunca bildirmeye zorlamak; f. Kuraklıklar ve seller gibi aşırı olayların etkilerini, özellikle yoksulluk ve savunmasız durumdaki nüfusları etkilemesi durumunda, en aza indiren uyum önlemlerini teşvik etmek; g. Sıfır karbon ekonomisine geçişi adil ve hak temelli bir şekilde sağlamak; ve h. Bu alandaki yeşil yıkama ve işletmelerin siyasi ve düzenleyici alanındaki aşırı etkisini engellemek ve insan hakları savunucularının eylemlerini desteklemek için bir dizi düzenlemeyi benimsemek.
Örnek oluşturma
Devlete ait işletmeler ve diğer devlet kurumları, işletmelerin iklim değişikliği nedeniyle insan haklarına etkilerini önlemek ve hafifletmek için İş ve İnsan Hakları Rehber İlkeleri ile tamamen uyumlu bir şekilde hareket etmelidirler.
Devletler, tüm kamu alımları politika ve süreçlerinin ve sözleşmelerinin, işletmelerin iklim değişikliği ile ilgili insan haklarına etkileri konusunda etkili önlemler aldığını kanıtlamalarını gerektirecek şekilde işletmelere dahil edildiğinden emin olmalıdır.
Devletler, NDC’ler geliştirirken tüm paydaşlarla anlamlı danışmalarda bulunmalı ve İklim Değişikliği Paneli de dahil olmak üzere uzman girdiye dayalı olarak serbest, önceden bilgilendirilmiş onayı Yerli Halklar tarafından sağlamalıdır.
Uluslararası anlaşmaların gözden geçirilmesi
Devletler, mevcut ticaret ve yatırım anlaşmalarını ve yatırımcı-devlet anlaşmazlığı çözüm mekanizmalarını, iklim değişikliği ile ilgili insan haklarına etkileri konusunda etkili önlem almayı kısıtlamamalı veya sınırlamamalıdır.
Devletler, iklim değişikliği, biyoçeşitlilik ve kirlilik konularında tüm anlaşmaların içinde İş ve İnsan Hakları Rehber İlkelerinin görevlerini ve sorumluluklarını içerecek şekilde yer almalarını sağlamalıdır.
Devletler, iklim finansmanı, teknoloji transferi ve iklim değişikliği ile ilgili insan haklarına etkileri ele almak için işbirliği yapmalıdır, özellikle gelişmekte olan ülkeler ve küçük ada ülkeleri de dahil olmak üzere diğer devletlere yardım etmek için kolektif olarak hareket etmeli ve bunu adalet ve eşitlik temelinde, ortak ama farklılaşmış sorumluluklar ve yeteneklerine uygun olarak yapmalıdır.
İnsan haklarına saygı ilkeleri ve iklim değişikliği
İşletmelerin İnsan Haklarına Saygı İlkeleri, iş etkinliklerinden kaynaklanan insan hakları etkilerini önlemek ve insan haklarına etkileri ortaya çıkarmamak veya katkıda bulunmamak veya doğrudan bağlantılı olmamak amacıyla işletmelere sorumluluk yüklemektedir.
Bu sorumlulukları yerine getirmek için işletmeler şunları yapmalıdır:
a. İnsan hakları ve çevresel etkileri, iklim değişikliği ile ilgili olanlar da dahil olmak üzere, tespit etmek, önlemek, hafifletmek ve hesaplamak amacıyla politikalarını, süreçlerini, yönetim yapılarını ve kararlarını içerecek şekilde iklim değişikliği göz önüne alınarak entegre etmek; b. İnsan hakları ve çevresel etkileri içeren politika ve eylem planlarını geliştirmek ve yayınlamak; c. İnsan hakları ön inceleme sürecinin tüm yönlerinde iklim değişikliği düşüncelerini dahil etmek; d. Tüm operasyonları boyunca bilimsel uzman görüşlerinden bilgi alınarak bilimsel temelli, doğrulanabilir ve uzman görüşlerine dayalı olarak tanımlanan, tüm operasyonları boyunca sera gazı emisyonlarını belirlemek; e. İnsan hakları etkileri dahil olmak üzere tüm ilgili paydaşlarla etkili ve anlamlı danışmalarda bulunmak, Yerli Halklar tarafından özgür, önceden bilgilendirilmiş onayı sağlamak dahil; f. Herhangi bir iklim değişikliği ile ilgili insan hakları etkilerini durdurmaya yönelik acil önlemler almak, neden olduğu veya katkıda bulunduğu iklim değişikliği ile ilgili insan hakları etkilerini sonlandırmak; ve g. İşletmelerin iş ilişkileri üzerindeki etkilerini kullanarak, doğrudan veya dolaylı olarak işlemler, ürünler veya hizmetler aracılığıyla katkıda bulundukları iklim değişikliği ile ilgili insan hakları etkilerini önlemek, azaltmak veya hafifletmek için kendi güçlerini kullanmak.
Sorumlulukla hareket etmek
İşletmeler, sürdürülemez tüketimi teşvik etmemeli, yeşil yıkama yapmamalı ve bu alandaki siyasi ve düzenleyici alanlarda aşırı kurumsal etkide bulunmamalıdır.
İşletmeler şunları yapmalıdır:
a. İklim değişikliği ile mücadelede pozitif performansı yöneticilerin ve yöneticilerin teşvik edilmesi için teşviklerle ilişkilendirmelidir; b. Fosil yakıtların kullanımını ve sera gazı emisyonlarının üretimini azaltmalı, orman tahribatına katkıda bulunmamalı ve karbon dengelemelerini kullanmamalıdır; c. İnsan haklarına etkileri göz önüne alarak iklim değişikliği ile ilgili etkileri göz önüne almalı ve politika ve uygulamalarını buna göre ayarlamalıdır; d. Değer zincirlerini ve uygulamalarını sıfır karbon ekonomisine adil bir geçiş hedefine uygun şekilde ayarlamalıdır; e. Çevresel insan hakları savunucularını ve iklim aktivistlerini önemli ortaklar olarak kabul etmeli ve işletmelerin doğrudan veya dolaylı olarak işlemlerinin bu kişilere zarar vermemesini sağlamalıdır.
Sorumlu finansman ve yatırım
Uluslararası, ulusal ve bölgesel finansal kurumlar ve diğer yatırımcılar, fosil yakıt projelerini finanse etmekten uzaklaşmalıdır. Bireyler ve kurumsal yatırımcılar, yatırım kararlarını insan haklarına ve çevreye etkilerini değerlendirmek için iklim değişikliği ile ilgili etkileri göz önünde bulundurmalıdır.
İşletmeler, iklim değişikliği ile ilgili insan haklarına etkilerine ilişkin yanıtlarının yetersizliğini değerlendirmek için yeterli bilgiye erişimi kolaylaştırmalı ve bilimsel bulguların iletişiminde şeffaflığı taahhüt etmelidirler. Ayrıca anlamlı paydaş danışmalarını desteklemelidirler.
Ortaklaşa hareket etme
İşletmeler, bir dizi paydaşla işbirliği yaparak iklim değişikliği ile ilgili insan haklarına etkilerini değerlendirmeli ve hafifletmelidirler. İşletmeler, insan hakları savunucuları ve sivil toplum örgütleri gibi ilgili taraflarla işbirliği yapmalı ve iklim değişikliği ile ilgili insan haklarına etkilerini ele almak için birlikte çalışmalıdır.
İşletmeler, ilgili birlikler ve kuruluşlarla işbirliği yapmalı ve ulusal ve uluslararası düzeyde iklim değişikliği ile ilgili insan haklarına etkilerini ele almak için ortaklaşa çözümler ve taahhütler geliştirmelidirler.
Sonuç
Bu Bilgi Notu, iklim değişikliği ile insan hakları arasındaki ilişkiyi vurgulayarak ve Birleşmiş Milletler İş ve İnsan Hakları Rehber İlkeleri’ni temel alarak devletlerin ve işletmelerin iklim değişikliği ile ilgili insan haklarına uyum sorumluluklarını ve görevlerini anlamalarına yardımcı olmayı amaçlamaktadır. İklim değişikliği dünya genelinde insan haklarına yönelik ciddi bir tehdit oluştururken, bu raporun sunduğu öneriler, iklim değişikliği ile mücadelede daha etkili ve adil bir yaklaşımın benimsenmesine katkıda bulunabilir. Bu, sürdürülebilir bir geleceğe ulaşma yolunda atılacak önemli bir adım olabilir.
Kaynak: Türkçe (Hukuk, Doğa ve Toplum Vakfı -HUDOTO tarafından Türkçeye çevrilmiştir)